ВРЕМЕТО КАКО МОРЕ И ВРЕМЕТО КАКО РЕКА

(Есеј за Дервишот и смртта од Меша Селимовиќ) 

Го повикувам за сведок времето, почетокот и крајот

на сѐ – зашто секој човек секогаш е во загуба.

(Псевдоцитат од Куранот)

      0.      Вовед

Да влеземе накратко во приказната што ни ја раскажува Ахмед Нурудин за да видиме кој е Ахмед Нурудин, која е силата што ја движи целата приказна и која е причината за трансформацијата на ликот. За целите на оваа анализа романот, накратко, би можел да се претстави вака.

Ахмед Нурудин е дервиш, припадник на мевлевискиот ред, шејх на теќе во една провинциска касаба. Неговиот помлад брат Харун е затворен, а Ахмед се обидува да ја дознае причината за неговото затворање. Затворањето на Харун претставува основно наративно јадро во романот, причина за сѐ што понатаму се случува. Тоа е почетокот на трансформацијата на ликот на Ахмед Нурудин.

Романот е поделен на два дела: првиот дел е составен од девет, а вториот од седум поглавја. Деветтото поглавје, последно од првиот дел, е меѓник помеѓу двете големи целини. Пред почетокот на трансформацијата Ахмед Нурудин е ашик-дервиш, вљубеник во Бога. Сѐ што се случува во неговиот живот го смета за Божја волја, па и несреќата што го снаоѓа. Тој е човек што не се снаоѓа најдобро во општеството, во световното постоење. Меѓучовечките односи, па и самите луѓе, му се туѓи. За него постои само Бог и цикличното време на молитвата. Затворањето на брат му го вознемирува и матицата на историското време го повлекува со себе. Тој мора да се соочи со материјалниот свет, мора да ја напушти удобноста на кругот. Влегува во профаниот свет на паланката за да го извлече брата си од затвор, но и во таа борба со локалните власти тој не се бори вистински, туку сѐ препушта на Божјата волја. Работите се менуваат кога Нурудин дознава дека брат му е веќе три дена мртов, тогаш во него се јавува искра на човечка волја и тој гласно, пред верниците во џамијата, ја искажува својата тага поради смртта на брат му. По таа беседа е затворен во темна и влажна ќелија. Тоа е епизодата-меѓник во која се случува симболичната трансформација на ликот. По излегувањето оттаму Ахмед веќе не е стариот шејх Нурудин, кој сѐ препушта на волјата Божја, сега тој е бунтовник што сака да го одмазди својот брат.

Веќе сме влезени во вториот дел од романот. Нурудин дознава дека Мула Јусуф, неговиот најблизок ученик, е кадиин шпион и дека тој го накодошил Харун кај властите. Првото поглавје од вториот дел е всушност вметната епизода во романот, реминисценција со која нараторот го подготвува читателот за предавството на Мула Јусуф. По ова сознание трансформацијата на Нурудин е целосна, тој решава да ги земе работите во свои раце и да ѝ се одмазди на паланката. Тој од Божји слуга се претвора во Бог. Решава сам да ја спроведе Божјата правда, притоа не бирајќи ги средствата. Тоа го оддалечува од неговиот внатрешен свет на молитва и медитација и го доближува до јавниот простор на општеството во кој си има работа, пред сѐ, со луѓе што не се духовно длабоки. Влегува во свет што му е туѓ и во кој самиот тој е туѓинец. За иронијата да биде целосна тој станува кадија на местото на стариот кадија, кој е убиен во побуната на рајата што ја предизвикува самиот Ахмед. Сега дервишот, кој беше вљубеник во Бога, навистина станува судија и дадена му е шанса да ја дели човечката правда. Не го издржува притисокот, не се снаоѓа во светот во кој не припаѓа. Погубен е од повисоките власти за дело што не го извршува, но кое е благородно по својата природа. Обвинет е дека го ослободува својот најдобар пријател, иако тој е во суштина негов предавник. Луѓето го слават како херој, а тој умира со дамка на срцето.

      1.      Море

Чувствував потреба да земам книга, Куранот или некоја друга, за моралот, за големите луѓе, за светите денови, би ме смирила музиката на познатите реченици на кои им верувам, за кои дури и не мислам, ги носам во себе како крвоток. Не сме свесни за тоа, а сѐ ни е, ни овозможува да живееме и дишеме, нѐ држи исправени, му дава своја смисла на сѐ. Секогаш чудно ме приспиваше таа низа од убави зборови за работите што ги знам. Во овој познат круг по кој се движам, се чувствувам сигурен, без пусии со кои заплашуваат луѓето и светот.

(Селимовиќ 2000: 59)

           

Светот е голем, но во нас

тој е длабок како море.

Рилке

Морето е вертикала. Во суфистичката философија „морето го означува духовното искуство низ кое минува мистикот на своето патување до Бога“. (Nikolson 2011: 58) Во медитацијата слегувањето во своите сопствени длабочини често се прикажува како нурнување во длабоко море. Се седнува на дното од морето и таму, во длабочините, се чисти умот од сите мисли, човекот се ослободува од стресот што му го нанесува секојдневјето.

Морето е неистечна вода, движењето на водата во него е циклично, и тоа, повторно по вертикала: таа испарува кон небото за облаците одново да ја вратат назад. Токму затоа времето во метафората времето е море е циклично време. Тоа е времето на молитвата што се повторува, тоа е свето време. Тоа е времето на детството. Тоа е мигот кога детето вели: уште еднаш, и готово! А тоа всушност значи: уште неброено многу пати, и готово. За детето историското време не постои. Цикличното време е карактеристично за архаичните општества на кои не им е познат концептот на историјата. За архаичниот човек постои само циклусот ритуали, но тој циклус е секогаш идентичен во своето повторување, тој не се движи по линијата на историјата. Не постои цивилизациски и технолошки развој, постои само совршеноста на кругот.

Првиот дел од романот Дервишот и смртта критиката го нарекува роман-контемплација. Главниот лик е ашик-дервиш што животот ѝ го има посветено на Божјата љубов. Ахмед Нурудин живее во својот внатрешен свет. Тој е мистик. Не се движи по хоризонталната линија на постоењето. Не оди тој кај луѓето, туку тие доаѓаат кај него. Така вкоренет во храмот тој успева да воспостави трансцендентна врска со Бога, но за сметка на тоа ја губи врската со телесниот свет што го опкружува. За него материјалниот свет – во кој и самиот е отелотворен – е детерминиран, и во него слободната човечка волја е недостојна во однос на Божјата. Тој ја има искоренето својата волја и ја има достигнато состојбата на:1. помирение или задоволство (она што суфите го нарекуваат рида) и 2. вера во Бога, т.е. тавакул (Nikolson). Тој живее во светот на молитвата: Ова е мојот дом, изветвени килими, бакарни свеќници, михработ каде што се клањам пред луѓето клекнати на колена, мојата тишина и сигурност, со години сум овде свој, ја знам шарата на килимот каде што застанува моето стапало, излижана е и избледнета, трага своја оставив на она што трае подолго од нас, од ден на ден ја вршам светата должност во овој дом што стана мој, наш и Божји, и криејќи од самиот себе дека беше најмногу мој. (Селимовиќ 2000: 99) Неговиот внатрешен свет е богат и тој длабоко се има нурнато во него, но за надворешниот свет тој е изгубен. Сепак, тоа за него не претставува проблем, сѐ до мигот кога несреќата тропнува на врата и работите мора да се сменат. Неговата љубов е ставена на испит.Тоа е мигот кога трансформацијата почнува.

Ахмед Нурудин често се сокрива во просторот на своето детство, уште еден од световите на цикличното време. Тој го нарекува Исхак човекот чие име не го знае, туѓинецот што една ноќ се сокрива во теќето, најзагадочниот лик во целиот роман за кого читателот до крајот не може да биде сигурен дали е тоа лик од стварниот свет на романот или е тоа само некој од длабокото море на Ахмед Нурудин, неговото алтер-его. Го нарекува Исхак зашто, како што самиот вели: Исхак, тоа е името на мојот вујко кого како дете многу го сакав, Исхак, не знам како ги доведувам во врска, и како и зошто толку упорно го довикувам детството, сигурно тоа е бегање. Бегање од ова што е, спасување со несвесно сеќавање и луда желба да не биде стварност, со неостварлива желба, би ме натерала во очајание ако беше вистинска мисла, а вака дури и се оствари, во моментите, извитоперувања, магловити занеси, во кои телото и непознатите внатрешни сили го бараа изгубениот мир. (Селимовиќ 2000: 101)

  

      2.      Regressus ad uterum

Деветтото поглавје, последно од првиот дел, е меѓник помеѓу двете големи целини. Тоа е поглавјето во кое Ахмед Нурудин е одведен во тврдината и затворен во темна и влажна ќелија. Тоа поглавје може да го крстиме regressus ad uterum, или: враќање во матката. Таа епизода целосно одговара на ритуалите на иницијација во кои неофитот се изолира од општеството за потоа во него да се врати препороден, со нов општествен статус и нова функција. Детето Ахмед се иницира и влегува во светот на возрасните. Нурудин доживува привидна, симболична смрт. Темната и влажна ќелија во која е сместен наликува на гроб, а треба да ја симболизира утробата на Мајката Земја, но и Хаосот пред создавањето, ноќта пред денот што се раѓа.

Нурудин од гробот навистина излегува поинаков. Но, дали е иницијацијата успешна?

     3.      Река

Времето досега беше море што полека се бранува меѓу големите брегови на вечноста. Сега личеше на брз тек на река што неповратно ги носи миговите.

(Селимовиќ 2000: 355-356)

Реката е хоризонтала, таа тече и, во однос на морето, таа е плитка. Времето во метафората времето е река го претставува линеарното историско време, кое можеме да го наречеме и цивилизациско време. Тоа е карактеристично за општествата со развиена писменост и подразбира цивилизациски напредок. Глобалната човечка цивилизација, од која и самите сме дел, го познава и концептот на циклично време, но цикличноста паѓа во втор план поради технолошкиот и културниот развој кон кој современиот човек стрмоглаво се стреми. Кога вели време, современиот човек мисли историја, или, можеби уште поточно, историографија, затоа што се важи само она што е запишано, документирано. Сето останато е само обичен мит.

Иако сѐ уште постои, она што некогаш било ритуал денес е десакрализирано, заборавена е неговата суштина, а за сметка на тоа се истакнува формата. Современиот човек не е свесен дека баналностите што секојдневно ги повторува содржат во себе искра на сакралност, која чека да биде разгорена. Тој во нив гледа само рутинска постапка. Процесот на готвење и јадење, на пример, за човекот што не ја познава историјата е свет. За историскиот човек тој е само рутинска задача, нужност. За предисторискиот човек секоја постапка е света, затоа што сѐ што се случува во мигот се случило и некогаш одамна, во митското време, in illo tempore. Современиот човек, носен од матицата на историјата, жеден да остави што позначајна трага во големите тефтери на историографијата, ја заборава сакралноста на мигот. Застанувањето станува невозможно. Поради радикалната посветеност на хоризонталното постоење, просечниот современ човек целосно ја губи својата вертикала, тој не е ни свесен за својата врска со Земјата и Небото.

Вториот дел од романот Дервишот и смртта критиката го нарекува роман-акција. Во него ашик-дервишот Ахмед Нурудин е веќе длабоко влезен во реката на историското постоење. Вечноста на кругот ја заменува со проточноста на историјата, Божјата правда ја заменува со човечка, сакралното го заменува со профано, дервишот станува кадија. Оној што ја поништи својата волја и сѐ му препушти на Бога ја презема судбината во свои раце и решава да се пресмета со оние што му нанеле болка. Излегува од својот внатрешен свет и се соочува со надворешниот. Но, заслепен од својата пресилна волја, од својата преголема желба за одмазда и за воведување земна правда, Нурудин го губи контактот со морето во себе. Ја губи трансцендентната врска помеѓу својата сопствена длабочина и височините кон кои се стреми. Земајќи ја улогата на Бог го убива Бога во себе, а со тоа ја убива и љубовта, која е основата на дервишката философија. Преку љубовта се осознава и љубовта е она што се спознава. Бог е љубов, а за да се спознае Бог, неопходно е да се има чисто срце, затоа што за суфите срцето е центарот на спознанието.

Ахмед ја заменува љубовта со омраза, тоа е клучниот детаљ во неговата трансформација. Новиот Ахмед сега низ омраза го спознава светот: Моето срце најде потпора. Го мразам, шепотев занесено, одејќи по сокакот. Го мразам, мислев, одејќи на вечерна молитва. Го мразам, прошепотив речиси гласно, влегувајќи во теќето. Кога утредента се разбудив, омразата ме чекаше будна, со крената глава, како змија склупчена во виугите на мојот мозок. Нема повеќе да се одделуваме. Таа ме има мене, јас ја имам неа. Животот си доби смисла. (Селимовиќ 2000: 299)

Трансформацијата на Нурудин е можеби докрај завршена, но таа не е успешна.Тој е изгубен во својата нова општествена улога. Светот во кој влегува е премногу компликуван. Овој негов исказ, кој се однесува на цариградскиот силахдар, синот на златарот Синанудин, во сржта го опишува тој нов свет: [В]ерувам во горделивоста на моќните луѓе. Тоа не може да издаде. Зарем царскиот силахдар заради себе ќе допушти касаблискиот ситнеж да му го влече таткото по затвори? Ќе се бори против својата срамота и кога некој посилен би стоел спроти него, а од овие ќе летаат пердуви на сите страни; ќудта сигурно не му е ангелска, ни раката лесна, штом се качил на таа служба. (Селимовиќ 2000: 372-373) Тоа е свет преполн луѓе жедни за моќ, луѓе што се готови да згазат сѐ и секого. Свет преполн страв и човечки слабости. Свет грешен и површен, кој одамна раскрстил со чистата љубов и детската наивност што Ахмед ги носи со себе како клетва. Во овој нов свет тие за него се товар од кој не може да се ослободи и кој ќе го чини прескапо.

Ахмед Нурудин е ставен пред завршниот испит. Новиот свет му ги нуди своите привидни височини, му нуди општествен углед, му нуди сѐ што може да посака, а од него се бара само да му пресуди на Хасан, на својот единствен пријател, на единствениот човек за кого сѐ уште чува љубов. Во спротивно го чека катул-ферман. Или тој или Хасан.            

Решението на Селимовиќ е маестрално. Ахмед го предава својот најдобар пријател и во неговите и во своите очи тој е предавник. Но, калиграфот Мула Јусуф, неговиот најдобар ученик, го фалсификува потписот на кадијата и го ослободува Хасан, па во очите на власта тој станува соучесник на бегалецот. За нив сѐ е толку јасно: пријателот спасува пријател. Во очите на простодушниот народ Ахмед е херој. Но тоа нему ништо не му значи. Стариот саатчија си доаѓа по своето: Првите петли! Пакосните трубачи го поттикнуваат со остен времето за да не се успие, ги забрзуваат несреќите, ги креваат од нивните легла, да нѐ дочекаат, накострешени. Молкнете, петли, застани време! (Селимовиќ 2000: 444)

Горан Радоњиќ во својата анализа на овој роман вели: Во тоа и се состои трагичната грешка на јунакот во „Дервишот и смртта“, во тоа што не го оспорува и не го руши системот што му нанел зло, туку се обидува да се бори со средствата на самиот систем. Борбата е неуспешна, системот го менува јунакот, го потчинува и, на крајот, го уништува. (Радоњић 2011: 245)

      4.      Ахмед Нурудин и Хасан

    

   Човекот не е дрво, а врзаноста е негова несреќа, му ја одзема храброста, му ја намалува сигурноста.

(Селимовиќ 2000: 282)

Ликот на Хасан претставува антипод на Ахмед Нурудин. Хасан е сето она што Ахмед во својата суштина не е. Ќе продолжам со бинарните опозиции што во својата основа ја имаат опозицијата море/река, но напоменувам дека не ги сметам за потполни. И двата лика се премногу компликувани за да можат да бидат сведени на проста опозиција, но, сепак, тие два лика еден со друг се надополнуваат, а тоа е она што е важно за оваа анализа.

Ахмед е дервиш, тој му припаѓа на светото. Хасан е џелепчија, трговец со добиток, и му припаѓа на световното. Хасан е река, Ахмед море. Ахмед е душа, Хасан дух. Хасан е Сонце, Ахмед Месечина. Ахмед е светот внатре, Хасан е светот надвор. Хасан е патник по хоризонталната оска, Ахмед патува по вертикалната. Ахмед се бори со времето, Хасан го освојува просторот. Мудроста на Хасан е дневна мудрост, мудроста на Ахмед Нурудин е ноќна мудрост, мудрост на големи искушенија и големи загуби. (Милошевић 1972: 179)

Двајцата заедно претставуваат целина. Двајцата заедно се едно, но тоа едно е нешто трето, нешто што секој од нив одделно не е. Заедно ја претставуваат хармонијата помеѓу морето и реката. Заедно го претставуваат цикличното време, кое вечно се повторува, но истовремено се движи по хоризонталната оска на линеарното историско време.

Човекот е заробен во царството на Хронос, стариот саатчија, и од него спас нема. Укинувањето на историското време во светов каков што го познаваме е невозможно. Да се спојат двата концепти значи да се укине бинарноста, да се воспостави хармонија, да се стане едно.

ЛИТЕРАТУРА:

Елијаде 1992: Елијаде, М. Аспекти на митот. Скопје: Култура. 1992.

Елијаде 2003: Елијаде, М. Свето и профано. Сремски Карловци/Нови Сад: Издавачка књижарница Зоран Стојановића. 2003.

Елијаде 2007: Елијаде, М. Митот за вечното враќање. Скопје: Слово. 2007.

Милошевић 1978: Milošević N. Zidanica na pesku „Derviš i smrt“ Meše Selimovića. – In:  Književnost i metafizika. Beograd: Slavoljublje. 1978.

Николсон 2011: Nikolson, R. Sufizam (mistici islama). Beograd: Babun. 2011.

Радоњић 2011: Радоњић, Г. Егзистенција између провалија: „Дервиш и смрт“ Меше Селимовића. – In: Октоих: Часопис одељења за српски језик и књижевност Матице српске – Друштва чланова у Црној Гори I/1-2 (2011) 241-247.

Реброња 2010: Реброња, Н. Дервиш или човек, живот и смрт. Београд: Службени гласник. 2010.

Селимовиќ 2000: Селимовиќ, М. Дервишот и смртта. Скопје: Матица македонска. 2000.

Јанѕа

Ако, по некаква си чудна случајност, не знаете што правите, нека ви биде простено. Само, сѐ некако ми изгледа дека меѓу вас има такви што многу добро знаат што прават. Такви што знаат што е лево, а што десно. Што е горе, а што долу. Ним им се обраќам во ова глуво зимско утро. На тие што ја користат надмоќта своја за да ги прелажат простодушните, да ги подведат оние бедните духом. Грев правите, зашто тоа е исто ко да сте прелажале дете.

Сѐ си мислам: Како ли се појавувате пред малечките свои кога треба пред спиење да им раскажете дека еден ден Доброто ќе го победи Злото? Како успевате и тогаш да пуштите глас? Ви се стега ли грлото? Ви затреперува ли раката со која ги милувате? Ви бега ли негде погледот? Зарем не ве јаде јанѕа дека еден ден тие малечки ќе се разбудат, ќе прогледаат и ќе видат, можеби, дека овчарот бил волк во овча кожа? Зарем не ве јаде јанѕа дека еден ден поради тие малечки ќе посакате Земјата да се отвори и да ве голтне? Навистина, луѓе, како заспивате вие ноќе? Што ли ви иде насон? Со каква ли лага си ги миете гревовите? Сте застанале ли барем еднаш пред себеси простум? И што ли му кажувате тогаш на ликот во огледалото?

Зашто, вие знаете што е лево, а што десно. Што горе, а што долу. Оти, за тоа не е потребен ум, туку срце. А срце имаме сите.

натема го натема!

долу е проклетникот слезен

на земјава

и од него куртул нема

бекнеш ли против него

го повикува стариот саатчија

напомош

а тој си ја мазни козјата брадичка

и почнува:

ти текнува ли...

а тебе ти текнува

сѐ ти текнува

од раѓање ти е удрен мурот

џабе ти е и водата крстена

и што жив те закопувале в песок

и што си се одрекувал трипати по стопати

и си се поплукувал в пазуви

и си шепотел: скраја да е

и си заспивал престорен клопче

и си се раѓал

отпочеток

џабе

од него куртул нема

бекнеш ли...

од раѓање ти е удрен мурот

и тебе

и на старите твои

долу е проклетникот слезен

а излезот е само еден

Да бекнеме. Додека има лента.

(Беседа изговорена на Меѓународниот ден на писателите во затвор)

Почитувани, човек жеден за тишина ќе ви зборува за зборот наш натсуштен. Да, тргнав од крајот. Од тишината тргнав. Оти од тишина сме и во тишина се враќаме. (Со ова можеме да си играме. Има безброј варијанти. Јас ја сакам уште и оваа: од љубов сме и во љубов се враќаме.)

Живеат ли во тишина заветените на молчење? Живеат ли со себе во тишина? Раѓа ли молкот тишина? Или тишината се раѓа по изговорениот збор? Прочистена. Како по оган. Проголтаниот збор жежи длабоко долу, дури под папокот. Таму тој е немирен, оти незауздлив е зборот. Тоа е порив и за смисла не прашува. Немирен е, оти местото не му е таму. Таму е тој разјарен бик, модар јаглен му гори во утробата. А зборот го мислиме птица. Облаче. Нешто што лета, што има крилја. Тој е воздух, па, оттаму, тој е и оган. Тој е небесно син, или на небото син, ако веќе си играме поезија. На вертикалната оска тој секогаш ќе биде погоре од средината. Некаде помеѓу срцето и умот. Таму е тој дома.

Да не се разбереме погрешно, за зборот зборувам, за семето што паѓа в саксија. За оној плодоносниот. За зборот викнат гласно! пред сите, но и за оној прошепотениот во молитва, пред заспивање. Зборувам и за оној од пустината, оти таму викнат најчисто се слуша.

Тука сме собрани за да зборуваме за слободата на зборот. Но, да го ослободиме ние прво зборот во себе. Да ги срушиме своите сопствени ѕидини. Да ги отклучиме своите врати и да излеземе од она што другите за нас го нарекуваат свет. Да го ослободиме зборот, но прво да ја исчистиме земјата од тревјето за да може тој да се фати. Да создадеме во себе тишина за да го чуеме јасно она што го говориме. Конечно, да се разбудиме. Оти, од нас почнува светот. Да застанеме прво пред себеси простум, за да можеме потем да застанеме и зад оние зад кои застануваме и денес, овде. Да застанеме зад оние што проговориле и во наше име. Гласно. Да го ослободиме зборот, се разбира, оти да сакате да го затнете зборот, тоа е како да сакате да ја затнете Стерната. Со бубаќ, со партали, со песочиште, со чакалиште, со камења, со карпи... ама, таа ќе гргне, ќе се оттиши.

До тишината се стигнува со збор, а не со молк. На едно место во својата Преместен камен Маџиров вели: Можев да молчам,/иако не сум сретнал икона/со прст врз усните на светецот.

Да се биде поет значи да се зборува онака како што се зборува во сонот. Слободно.

дете

на почетокот

беа молитвите од замастеното календарче

на баба ми и

кандилцето во нејзиниот

параклис

таму

зборовите се шепотеа

тогаш

сѐ беше просто

како љубовта

со која баба ми ја месеше

проскурата пред богослужба

ХИЕРОГАМИЈА

Се отвора небото. Светка. Некаде по планините удираат громови. Луѓето од пред зграда некаде набрзина се сокриваат. Мајка ми при секое светкање најпрвин се згрчува, потоа со дланките си го покрива лицето, а откако ќе згрми, вриснува и си ги тегне ушите надолу во исто време создавајќи со усните звук како да бакнува некого. Во меѓувреме трча низ станот, ги затвора сите прозорци, ги спушта ролетните и вика по нас да ги исклучиме телевизорите и компјутерот од штекер. Татко ми не си го дава телевизорот. Секогаш е така. Мајка ми вика по мене да се приберам од терасата. Јас стојам спокојно и гледам во поројот пред себе. Се раѓа во мене нешто секојпат кога ќе се спојат небото и земјата.

5-7-5

Скратено патче:

баба ми гази преку

комшиска бавча.

Заклучив - горе

двапати, еднаш долу.

Уф! А шпоретот!?

Доста ми зуиш,

комарецу! Ај, касни

ме и оди си.

Бела полноќ на

островот галебите

зборуваат в сон.

Златна рипка во

тегла од кафе око-

корила очи.

Две патувања:

во автобусот читам

дебела книга.

Накострешена

мачка вежба јога. Ја

боли ли грбот!?

Кучето лае

во ноќта – со кого ли

прави муабет?!

ПРИКАЗНИ ЗА ГОРАН МУДРЕЦО[1]

      0.      Зелиг (приказна-нулта)

Зелиг е мокументарен[2] филм од Вуди Ален. Некои велат – неговиот најдобар филм. Еден мој драг пријател, дури, одбива да ја коментира неговата генијалност. Само спокојно го држи пивото во својата десна рака, а со левата прави гест што отприлика би значел: Ќути... ќути...

Кој е, всушност, Леонард Зелиг? Сосем накратко, Зелиг е човек што има способност целосно да ги преземе својствата на луѓето од своето опкружување. Во друштво на Французи одеднаш знае да зборува француски, во друштво на Кинези добива ориентален изглед, во друштво на џезери почнува да свири џез. Леонард Зелиг е човек-камелеон.

Кој е Леонард Зелиг во овој текст? Зелиг сум јас! Преку приказната за Леонард Зелиг сакам да ви најавам дека мојот личен дискурс ќе наликува на дискурсот на Горан Стефановски, оти моите текстови секогаш наликуваат на текстовите на луѓето за кои пишувам. Ако пишувам за Чинго, наликувам на Чинго. Кога пишувам за Конески, наликувам на Конески. Така е дури и со поезијата што ја пишувам, па дури и со најобичните разговори што ги водам со луѓето. Секогаш при крајот на вечерта се фаќам себеси дека гестовите што ги правам и фразите што ги користам не се мои, ами на мојот соговорник. И сето ова се случува несвесно, без мое сакање.

Приказните што овде ќе ги раскажам се мои лични приказни, но се инспирирани од текстовите на Горан Стефановски. Како што веќе реков, тие немаат секогаш директна врска со него. Просто, додека читав, ми се јавуваа разни асоцијации, па решив од нив да направам приказни. Не сакав да го анализирам Горан и неговите текстови да ги преточам во строг научен дискурс. Не знам, всушност, дали воопшто можам да го анализирам Стефановски. Кога го читам, сѐ е некако јасно, како да нема што да се додаде, како да не постои начин истата таа работа да се каже поинаку, поубаво.

      1.      Факултет за итроштиње

Пред две години првпат учествував на научен собир за големи. А јас таму – најмал. Сѐ стари волци се собрале, а јас голиштарец, како оние кај Конески – што џивкаат. Решив да се послужам со итроштиње, решив – ќе се правам смешен. Па што биде! На крајот публиката задоволна, а јас препотен под мишки (да не речам, подмочан) – од преголема возбуда и ептен голем ќеф. Кога заврши целата работа (а јас бев последен, оти, нели, најмал), ми приоѓа еден постар господин да ми честита и ме прашува: „Момче, презимето прилепско ти е?“ „Прилепско е. Дедо ми е од Костинци, кај Зрзе...“, брзам да му објаснам, сѐ уште збунет и под големи импресии. „Знаев оти си прилепчанец. Многу чешит, мајката!“

Пред неколку години Александар Поповски гостуваше во некоја од многуте тв-емисии со водителка и гостин, и таму ја изнесе својата идеја за отворање Факултет за итроштиње Итар Пејо, ако добро се сеќавам. Не ми текнува што точно кажа тогаш Поповски, ама приказната се сведуваше на тоа дека нашата тактика за влегување во евроатланската приказна би требало да се основа врз тој наш архетип – итрината. Оти, очигледно дека таа и во народната книжевност ни се има засведочено токму преку ликот на Пејо Мариовецот.

На ова место се јавува уште една асоцијација, која со себе веднаш повлекува уште една – значи две! Додека зборувам за итрина, низ глава ми прелетуваат Трајко Китанчев и Блаже Конески, т.е. Марко Крале си ја губи силата и Блажевата актуализација Одземање на силата. Свесен сум дека песната на Китанчев е класичен пример за мистификација во книжевноста, и јас таа теорија не мислам да ја побивам, но, сепак, иако авторска, во оваа песна го наоѓам кодот на македонскиот народ. Оти, да не заборавиме, Конески во епиграфот од својата песна не се повикува на Китанчев, ами на народна легенда. Со Цепенкова си муабети тој. Па, оттука, и Китанчев кога ја создава својата мистификација, не ја создава ex nihilo, ами пред себе ја има народната книжевност.

Еве што вели Горан за оваа работа: „Горд сум на нашиот жив принцип на парадоксалност: Антилогика не како ирационалност, туку како принцип на живот. Слобода на итарпејовска јуродивост, итрина, снаодливост“. (Стефановски, 2005: 29) Тој, како човек што седи на ограда и ги гледа двата света истовремено, знае дека во Европа не се оди тукутака, неподготвен. Малку ни е нам нашиот балкански шарм. Балканот е секси (така велат сите!), но само кога ќе ни дојдат тие на гости. Кога ќе отидеме ние таму, сѐ уште мораме да се дообјаснуваме кои сме, каде сме, од каде сме, како се викаме, на кој јазик зборуваме, со кого се сакаме, а со кого сакаме очи да си ископаме.[3] Дообјаснувањето мене ич не ми е секси.

Во Европа не се оди со чаламење, но не се оди ни со наведната глава. Оти, наведната глава сабја – сече! Последниве неколку години ја кренавме малку главата, ама многу се расчаламивме. Напаѓаме ли напаѓаме. Даваме шаховски жртви. Коњ за пионче, топ за коњ. Ама, во шахот со гол газ не се напаѓа, во шахот нема чаламење, оти така најлесно се губи партијата. И Марко му се чаламел на Господа, па се сторил Господ Бог постанат старец и со една вреќа земја му го покажал местото. Оттогаш Марко, унижен, низ думани го бара патот на својот живот.

Премногу сме малечки и во снагата слаби за да се силиме. Треба полека, кроце-покроце, низ думани да стигнеме таму каде што сме намислиле. Треба малку да помолчиме и да ставиме прст на чело, а не постојано гласно да повторуваме: „Европа! Европа! Европа! Апорве! Апорве! Апорве!“

      2.      Диво месо во Ниш

Минатата година со студентите во Ниш организиравме Македонска вечер. Вечерта заврши со осмата сцена од Диво месо. Тоа е сцената во која влакното влегува во грлото, Пајо Паторот во Византија, сцената во која се отвораат картите, сцената во која паѓаат сите маски. Она што е за оваа моја приказна најважно, осмата сцена е сцена со три кратки но клучни монолози – на револуционерот Андреја, евроцентричниот Стево и патријархалниот Димитрија.

Горан не одбира страна. Не можете да погодите за кого навива. Сите ликови во Диво месо (и воопшто кај Горан) се подеднакво важни, подеднакво гласни, подеднакво се во право. Секој со својата животна приказна. Секој со својата мака. Да беше обратно, Горан немаше да биде мајстор, немаше да биде Горан Мудрецо.

Нишлииве мои многу бргу се издадоа. Пред самиот крај на сцената, при завршниот монолог на Димитрија, веднаш по репликата: „Ѝ се прди на Европа за вас!“, срипаа тројца ликови од првиот ред, почнаа да ракоплескаат и гласно да одобруваат: „Браво!! Така е!!“ Знаете, тоа се оние секогаш дуздисани млади политичарчиња со беџови на реверите, кои најчесто доцнат, но секогаш седнуваат во првиот ред и чекаат погоден миг да ја потврдат својата лојалност кон партијата. Меѓу наивните студенти се познати како нивни водачи, а меѓу оние потпораснатите – како полтрони што имаат проблем со синтаксата.

Да не се разбереме погрешно, тоа што вака ги најавив тројцава од првиот ред не значи дека не сум на нивна страна. Баш напротив, срце ме боли што заедно навиваме за Димитрија. Токму затоа, веројатно, имам потреба да се одвојам од нив – да! играме од иста, ама јас не сум со нив. Јас не сум од ничија и со никого. Навивам за Димитрија и Андреја, а не за Стево од причини што не можам ни самиот себеси да си ги објаснам, а камоли некому другому. Европа никогаш не ми била симпатична, секогаш сум ја доживувал како диво месо, ама тоа не значи дека нема да застанам да ја бранам пред нападите на дуздисаните беџлии.

Да бидам искрен, секогаш кога ќе се најдам во иста просторија со тела без дух (а глупоста не е ништо друго, ами недостаток од дух), чувствувам неодолива потреба за изолација, неодолива потреба да сетам самотија, да сетам дека никаде и никому не припаѓам. Кога ќе ја сетам глупоста во близина, секојпат ми текнува на онаа мисла: „Не расправај се со будалиот, останатите нема да ја забележат разликата“.

Горан во едно свое интервју вели: „За жал, немам кристално чист став за ништо. Сѐ ми се гледа доста трагикомично и релативно. Кристално чистите ставови се мелодрамски“. (Стефановски, 2005: 107)

Така е и со неговите ликови. Ајде да Ве видам бидете маж (или жена!), па кажете дека безрезервно застанувате на страната на Димитрија, а не на страната на Стево. Или обратно. Или, осудете го Симон затоа што е пијаница. Или Клаус затоа што е капиталистичко копиле што секогаш сака малку повеќе. Тешко ќе Ви успее таа работа.

Сакам да верувам дека таа вечер во Ниш имаше и панкери што навиваа за Андреја, евроцентрични Стевовци, меланхолици што чувствуваа емпатија кон порочниот Симон, па дури и неофашистички расположени ликови што навиваа за фригидниот Германец. Сакам да верувам дека сите тие се повлекоа пред глупоста затоа што се исплашија дека ќе се изедначат со неа. Сакам да верувам, но не го оправдувам целосно нивното премолкнување. Како што не го оправдувам ни своето. Во последно време сѐ повеќе ја испитувам варијантата: „Суди! за да ти биде судено“. И онаа другата: „Се молат попаметните да не попуштаат, состојбата е критична“.

      3.      80% vs. 20%

„Овде кревам глас против грдите, невидливи маси коишто го создаваат и го одржуваат клишето. Се бунам против јавното мислење кое се создава и владее по крчми и барови.“ (Стефановски, 2005: 79)

Последните три месеци од 2008 година работев во Американскиот мировен корпус (Peace Corps Macedonia) како координатор за јазик и култура, или по нашки: професор, предавач, учител, даскал. Со други зборови, работата ми беше да им го олеснам прилагодувањето на новодојдените американски доброволци во новата, за нив чудна, средина. Куманово беше нашиот град-домаќин. Американците беа сместени во македонски семејства за да можат постојано да бидат во контакт со македонскиот јазик и одблиску да ја доживеат македонската култура.

Првите три месеци за нив се шокантни. Одеднаш пред нив се појавува нов свет со сосема нови табиети, а и самите тие – табиетлии! Јас сум таму за сите нивни прашања, но немам секогаш одговори. Не го знам одговорот кога ќе ме прашаат зошто нивните домаќини никогаш не ги оставаат насамо, зошто ги тераат да јадат кога не им се јаде, зошто кафето кај нас се пие со саати и со триста муабети, што е тоа на гости и дали мора да одат, зошто не ги пуштаат да излегуваат надвор со мокра коса, зошто нашите луѓе се плашат од промаја и што е тоа промаја?! Од постарите колеги научив дека за овие прашања секогаш треба да имам готов одговор. Тоа е правилото 80% vs. 20%. Тоа значи дека речиси сите наши луѓе прават така, ама постојат и оние 20% што излегуваат надвор со мокра коса и седат на промаја. Тоа правило речиси секогаш ги смирува.

Проблемот е што некогаш го имам одговорот, ама не знам што да одговорам. Не знам што да одговорам кога ќе ме прашаат зошто низ градот шетаат улични кучиња, зошто е градот толку валкан, зошто нашите луѓе јавно се ослободуваат од нешто што се нарекува секрет, зошто возовите ни смрдат на ќенеф. Мрдам лево-десно со главата и не знам што да речам. Како да им објаснам дека и мене тие работи не ми се јасни, дека тоа не сум јас, дека тоа не се луѓето со кои јас живеам, дека тоа не е мојата Македонија. Дека јас сум поинаков. Посакувам тогаш да се отвори земјата и да ме голтне. Што не ме прашаат нешто за езерата, за црквите и манастирите, за фреските, за бачилата и галичкиот кашкавал, за качамакот, за Галичката свадба, за македонската музика, за македонските ора, за Тешкото!? Знам, рано е тогаш за тие работи, ама јас за тоа сакам да зборувам. Тие, ко за беља! само за неубави работи прашуваат, а јас тогаш се претворам во Стево Андреевиќ и добивам неодолива желба да летнам. И летнувам!

Летоска отидов конечно во таа Европа, во тој пусти Амстердам, и што видов таму? Видов луѓе што фрлаат ѓубре надвор од корпите за отпадоци, дуќанџии што фрлаат загорено масло во каналите на Амстел, јавни тоалети во центарот на градот што не мирисаат баш најпријатно. Дури, доживеав во Амстердам да туркам пежо да запали. Мислев дека такви работи во Европа не се случуваат. Некако сме навикнале да си ја замислуваме Европа без абјект, Европа како девојка од FTV, која никогаш не се поти под мишки и никогаш не оди во веце. Европа што не фрла ѓубре и не смрди.

Кога ѝ го кажав ова на мојата девојка, таа веднаш се побуни: „Џоле, ама Амстердам не е Холандија! Во Омен не беше така“. Добро, тогаш и Скопје и Куманово не се Македонија! Но, што е тогаш Европа? Кој е Европа? Кој е Балкан? Каде почнува Европа, каде завршува Балканот? Горан вели: „Културата е како вода, таа тече под врата и се прелева преку граници“. (Стефановски, 2005: 128)

Ако зборувам за себе, јас сум сето тоа заедно и ништо од тоа не сум. Одбивам да припаѓам дури и во тие 20%.

       4.      Центарци и маргиналци

Да видиме како стојат работите со светот и Балканот на микроплан. Да речеме дека Скопјево наше е глобалното село. Не е исто дали живееш кај Собрание или доаѓаш со четрскец од Драчево. Ако живееш кај Собрание, тогаш, ни крив ни должен, ти си градско дете. Ако си од Драчево, тогаш мора да си сељак, кромидар, сигурно ти смрдат чорапите. Јас живеам во Ново Лисиче. Честопати по весниците сум читал – таа населба да ти била слепото црево на Скопје, иако јас отсекогаш сум ја доживувал како бубрег у лој. Ние, децата од Ново Лисиче, во пубертетот, кога почнавме да искачаме у град, редовно лажевме дека сме од Аеродром, оти што поблиску до Центар живееш, толку поголеми ти се шансите да ќариш некое девојче. Не дај Боже по грешка некој да нѐ прашаше да не сме случајно од Лисиче. Очи ќе му извадевме. Никако не можевме да сфатиме како проклетите центарци не можат да ја согледаат огромната разлика што ја правеше придавката Ново. За нас тоа Ново беше центар на именската група, Лисиче беше, сепак, само периферија.

Во тоа време јас имав еднo скриено оружје. За разлика од некои мои несреќни маалски другари ја имав таа среќа во Ново Лисиче да се доселам од Водно. Скопјани знаат што значи Водно за Скопје. Тоа му доаѓа како Сењак во Белград, како Рубљовка во Москва, како Беверли Хилс во Лос Анџелес (или Ниш). Таа своја предност секогаш, без исклучок, ја користев. Кога и да седев со човек што допрва требаше да го запознаам (а и тој мене), некако во муабетот го вметнував и тој податок – дека сум водњанско дете.

Така беше сѐ додека не пораснав. Кога пораснав, и кога ги истискав сите мозолчиња (бубуљици по скопски), сфатив дека е сеедно од каде си, битно е кој си и што си. Битно е како размислуваш, ако си картезијанец. Битно е дали во себе имаш доволно љубов за сиот свет да го прегрнеш, ако си богоугодник. Битно е и едното и другото, ако си и едното и другото. Сфатив дека во Центар живее многу потешка сељачана отколку во Драчево и Ново Лисиче, и обратно – меѓу драчевци и лисичани да ти имало златни деца!

На крајот на краиштата, јас лично од искачањето у град и не видов некој аир, а својата девојка ја сретнав некаде далеку од Скопје и својата љубов првпат ѝ ја искажав преку писмо што патуваше илјадници километри. Се разбира, преку електронска пошта.

      5.      Подвлечени редови – ненапишани приказни

Прелистувајќи ги книгите на Горан за уште еднаш да видам што сѐ сум подвлекол сите овие месеци, сфаќам дека многу приказни ќе останат ненапишани, барем засега. Има низ страниците многу извичници, ѕвездички, двојно подвлечени места, некои со потенко, некои со подебело моливче... Сето тоа се хипертекстови што отвораат простор на нив да се кликне со компјутерското глувче и од нив да се родат нови лични приказни.

На пример, приказната за егзотичноста на нашите словенски имиња во свеста на западниот човек и онаа за word-документите што со црвено го подвлекуваат текстот напишан на македонски – како да е забранет, опасен, илегален. Потем, тука е приказната за Силјан и чаршијата, за нашите од другата страна што сакаат на мравка да се качат, дома да си одат, приказната за доселениците од Англија и иселениците од Македонија, приказната за Сараево и вицот за Муслиманот, Хрватот и Србинот, па онаа за Михајло и кошулите, и за фреските што имаат уши! за Дуда и рачната мелница за кафе, за Баханалиите, за наше маало гомна срало, ваше маало гомна јало, за мочањето од ќерамиди и серењето в гаќи, за седењето качен на ограда – ниваму-нитаму, за Танец и Македонската филхармонија, за тоа кои сме, а не кои треба да бидеме. Потоа, за Шербеџија и Фурлан, за Пајо Паторот и Византија, за Источна Европа и Западен Балкан. За трагедијата и мелодрамата, за одговорноста, за инаетот... На крајот, останаа ненапишани и приказните за Евроалиен и Жив чоек, и за другите драми од третата книга, но тие се уште неотстојани, им треба време да легнат.

Сите овие приказни се балкански приказни. Сето ова е балкански дискурс. Само, како да го толкуваме Горан кога тој себеси најубаво се толкува? Ми иде да земам сѐ што е подвлечено да препишам и да речам – бујрум!

Автор: Ѓоко Здравески

КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА:

      1.      Стефановски, Горан, Собрани драми 1, 2, 3, Скопје: Табернакул, 2002, 2010.

      2.      Стефановски, Горан, Приказни од Дивиот Исток, Скопје: Табернакул, 2005.

      3.      Стефановски, Горан, Кавга со Кафка, Скопје: Табернакул, 2010.

НЕИСКОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА:

   1.  Мухиќ, Ферид, Топографија на балканската самосвест во клучот на геомитологијата: пенинсула, континент, скриена долина (во Македонскиот есеј), Битола: Микена, 2008.

    2.  Саид, Едвард В., Ориентализам, Скопје: Магор, 2003.

    3.  Тодорова, Марија, Замислувајќи го Балканот, Скопје: Магор, 2001.

   4.  Ќулавкова Катица, Балкански хронотоп (во Мала книжевна теорија), Скопје: Три, 2001

    5.  Фуко, Мишел, За другите простори (1967), хетеротопии (во Аспекти на другоста), Скопје: Евро-Балкан Пресс: Менора, 2007.

    6.  Шелева, Елизабета, Дом/идентитет, Скопје: Магор, 2005.

    7.  Шелева, Елизабета, Културолошки есеи, Скопје: Магор, 2000.

  8. Шијаковић, Богољуб, Критика балканистичког дискурса, Београд: Службени гласник, 2009.

---

[1] Предлогот за во насловот има двојно значење. Во него е содржано она значење што го имаат српскиот предлог о (о Горану) и англискиот about (about Goran), но и значењето што го имаат српскиот предлог за (за Горана) и англискиот for (for Goran). Значи, ова се приказни што зборуваат нешто за Горан Стефановски, но едновремено и приказни што му се нему посветени. Во суштина, ова се приказни што настанаа додека го читав сето она што Горан го напишал, па многу често тие немаат директна врска со неговото напишано, ами се само од него вдахновени.

Уште една работа! Овој текст е пишуван на зададена тема: Македонската книжевност во балканскиот контекст. Јас одбрав да зборувам за Горан Стефановски. 

[2] Мокументарен филм е вид филм во кој фиктивни настани се прикажани во документарен формат. (http://en.wikipedia.org/wiki/Mockumentary)

[3] Лани од едно мало место во Холандија јас и уште три мои пријателки од Источна и Централна Европа со последниот воз се враќавме во Омен, уште едно мало холандско гратче. На станицата со нас се качија двајца млади Холанѓани. Кога ме прашаа од каде сум, им реков да погодат самите. Почнаа да редат: „Италија, Шпанија, Грција...“ „Топло! топло!“ – им велам – „малку погоре“. Се заиграа децата. „Бугарија, Србија, Албанија, Косово...“ „Јас сум од таа земја што ја заборавивте. Се наоѓа баш меѓу сите овие што ги набројавте“.

Едниот беше ќор-пијан, па не ни очекував дека ќе му текне, ама од другиот очекував повеќе. Ми изгледаше како човек што би требало да знае една толку едноставна работа. Па, по ѓаволите! јас од трето одделение ги знам главните градови на сите европски држави! Не им помогна ни фактот дека со Холанѓаните игравме 2:2 дома, очигледно луѓето не гледаат фудбал. Го оставив трезниот да размислува сѐ додека не слеговме од возот. При слегувањето, со презрива насмевка на повреден човек, му ја соопштив тајната: „Македонија, пријателе. Македонија. Како онаа овошната салата“.